118. Zasady odpowiedzialności cywilnej w okresie kapitalizmu

Odpowiedzialność cywilna – ujemne konsekwencje ponoszone przez podmioty prawa w związku z zaistnieniem zdarzeń negatywnie ocenianych przez prawo. Jest to możliwość zastosowania przymusu państwowego w postaci egzekucji majątkowej, wobec określonej osoby fizycznej lub prawnej, celem realizacji ciążącego na niej obowiązku.

Odpowiedzialność najczęściej występuje w powiązaniu z długiem, chociaż mogą zdarzyć się przypadki, gdy dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (zobowiązanie naturalne), jak również sytuacje, gdy określona osoba odpowiada mimo braku długu (np. dług gruntowy w prawie niemieckim).

Na gruncie polskiego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego istnieje możliwość zaspokojenia wierzyciela z majątku wspólnego małżonków lub majątku osobistego dłużnika.

- odpowiedzialność osobista (majątkowa) – dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym za wyrządzoną szkodę; jest w zasadzie nieograniczona, nie zależy od stanu majątkowego dłużnika i nie uznaje (co do zasady) przywilejów na korzyść jednych wierzycieli przeciwko innym;

- ograniczona odpowiedzialność osobista: 

cum viribus patrimonii – odpowiedzialność dłużnika sprowadza się do pewnej wyodrębnionej masy majątkowej dłużnika, traktowanej w jego majątku jako osobna całość;

pro viribus patrimonii – dłużnik odpowiada za dług wprawdzie całym swoim majątkiem, jednakże tylko do pewnej wysokości ograniczonej liczbowo, np. do wysokości aktywów spadku;

- odpowiedzialność rzeczowa – niezależna od osobistej – dłużnik odpowiada jedynie określoną rzeczą – zastaw albo hipoteka; gwarancję zaspokojenia wierzyciela daje oznaczony przedmiot majątkowy, którym zabezpieczono wierzytelność.

Uprawnienie wierzyciela rzeczowego w razie zbiegu w toku egzekucji z wierzytelnościami osobistymi innych wierzycieli uzyska przywilej pierwszeństwa co do zaspokojenia się z przedmiotu obciążonego przed tymi wierzycielami.

Źródła odpowiedzialności cywilnej: 

-odpowiedzialność deliktowa - za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym;

-odpowiedzialność kontraktowa - z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, które powstało na skutek dokonania czynności prawnej, najczęściej umowy.

Wina jest podstawą odpowiedzialności cywilnej.

Osoby pozbawione świadomości swych działań, małoletni lub psychicznie chorzy nie ponosili odpowiedzialności; często jednak musiały płacić odszkodowanie ze względów słuszności (gdy osoba uprawniona do opieki nie dopełniła obowiązku).

Za sprawcą stało domniemanie braku winy, którą trzeba było udowodnić żeby mógł otrzymać karę.

W niektórych systemach zakres odpowiedzialności uzależniano od stopnia winy:

ABGB, przy istnieniu złego zamiaru sprawcy (dolus) lub rażącego niedbalstwa (culpa lata), przyznawał pokrzywdzonemu zupełne zadośćuczynienie, a przy zwykłym niedbalstwie (culpa levis) - tylko naprawienie szkody.

Istniała odpowiedzialność za czyny własne i czyny drugiego.

W Kodeksie Napoleona jest mowa o tym, że ojciec (po jego śmierci matka) ponosi odpowiedzialność za czyny małoletnich dzieci; pan lub zleceniodawca ponosi odpowiedzialność za służących lub wykonujących zlecenie; nauczyciele i rzemieślnicy odpowiadali za swoich uczniów będących pod ich nadzorem (wychodzono z zasady domniemania winy).

Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy była generalnie ukształtowana na zasadzie winy z braku dozoru.

Odpowiedzialność obiektywna w przypadku stwierdzenia wad w budowie budynku.

Obciążano odpowiedzialnością obiektywną za sam skutek osoby posługujące się urządzeniami technicznymi poruszanymi za pomocą sił natury.

Odpowiedzialność niezależna od winy dla przedsiębiorców i zakładów przemysłowych przyczyniła się do powstawania zmian w kodeksach cywilnych.

Powstawała instytucja ubezpieczenia, która wiązała się z wynagradzaniem za szkody.