111. Systemy regulujące stosunki majątkowe między małżonkami

Stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami zostały ukształtowane na zasadzie zwierzchnictwa męża. W prawie XIX w. przepisy regulujące ustroje majątkowe małżeńskie tworzyły z reguły wyodrębniony z przepisów prawa małżeńskiego osobowego i niezmiernie rozbudowany dział prawa prywatnego. Socjaliści upatrywali w tym odbicie charakterystycznego dla ustroju kapitalistycznego ujmowania związku małżeńskiego głównie w aspekcie majątkowym, o czym tak mówił Manifest Komunistyczny: „Burżuazja zdarła ze stosunków rodzinnych ich rzewnie sentymentalną zasłonę i sprowadziła je do nagiego stosunku pieniężnego; nie pozostawiła między ludźmi żadnego innego węzła, prócz nagiego interesu”.

Poszczególne systemy prawa prywatnego odróżniały i omawiały odrębnie majątkowy ustrój małżeński ustawowy, obowiązujący małżonków w braku innego uregulowania ich stosunków majątkowych przez umowę, oraz kilka ustrojów majątkowych umownych, które mogły być jeszcze dowolnie przez strony modyfikowane. Teoretycznie wyróżnić można dwa skrajne systemy regulacji stosunków majątkowych między małżonkami: system ogólnej wspólności, przy którym całe mienie małżonków stanowi majątek wspólny, oraz system całkowitej rozdzielczości majątkowej, przy której majątki małżonków pozostają rozdzielone. W praktyce jednak najczęściej przyjmowane były systemy pośrednie, stanowiące kombinację wyżej wymienionych sposobów uregulowania stosunków majątkowych w małżeństwie.

System wspólności przyjęty był przede wszystkim przez Kodeks Napoleona. Była to tzw. wspólność ustawowa, obejmująca ruchomości i mienie nabyte w czasie trwania małżeństwa. Zarząd, użytkowanie i rozporządzanie majątkiem wspólnym należało wyłącznie do męża. 

Na zasadzie rozdzielności oparte były m. in. przepisy kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego z 1825 r., wprowadzające jako ustrój ustawowy tzw. wyłączność, przy której małżonkowie zachowywali własność majątku wniesionego, jak i nabytego (przy czym mąż zarządzał wniesionym majątkiem żony), przepisy kodeksu cywilnego austriackiego (ABGB) wprowadzające rozdział majątku przy domniemaniu, że mąż jako ustawowy zastępca zarządza majątkiem żony, wreszcie kodeksu cywilnego niemieckiego (BGB), znającego tzw. system zarządu i pobierania pożytków, który również poddawał wniesiony majątek żony zarządowi męża. Jak z tego wynika, system rozdzielności, formalnie rzecz biorąc ukształtowany na zasadzie równouprawnienia małżonków w sferze majątkowej, sankcjonował faktycznie przewagę męża przez przyznanie mu dominującej pozycji w zakresie zarządu i użytkowania majątku żony.